| آغاز تمدن در ایران |
|
| به دوره‌ای " پیش از تاریخ " می‌گویند که هنوز خط اختراع نشده است بنابراین اسناد مکتوبی از آن دوره موجود نیست. در حالی که شناخت این دوره از لحاظ تاریخ تمدن اهمیت بسیار دارد. به همین جهت هرگاه درباره این دوره صحبت می‌شود باید از حدس و گمان و در کنار هم چیدن اطلا‌عات پراکنده و قیاس آنها با یکدیگر استفاده کرد. به عنوان مثال درباره پیدایش انسان، نظرات گوناگونی وجود دارد. داروین و عده‌ای دیگر از دانشمندان به ثبات جنس و تغییر جنس اعتقاد دارند. علمای ادیان مختلف و تمدن‌های کهن نیز هرکدام به گونه‌ای پیدایش انسان را تعبیر و تفسیر می‌کنند. اشاره‌های موجود در کتب دینی و آثار خلق شده توسط علمای ادیان یهود، مسیحیت، اسلا‌م و یا فرقه‌هایی جهانگیر مانند بودیسم و همچنین آثار به جای مانده از تمدن‌های چین، یونان، بین‌النهرین و ایران هر کدام برای خود روایت‌هایی قابل توجه به شمار می‌آیند. قرائن و شواهد درباره این دوره خیلی زیاد نیست بنابراین هرگاه در نقطه‌ای از دنیا، آثاری مربوط به دوره پیش از تاریخ کشف شود؛ آن مکان از نظر باستان‌شناسی، علم الا‌دیان و حتی بسیاری از علوم امروزی، دارای موقعیت ممتازی می‌شود. خوشبختانه کشور ما از این نظر یکی از مهم‌ترین نقاط جهان محسوب می‌شود چرا که به روایت آثار به دست آمده، ایران جایگاه و مهد کهن‌ترین و قدیمی‌ترین تمدن‌های بشری است. علا‌وه بر آن ایران یکی از نقاط جهان است که آثار زیادی از دوران پیش از تاریخ را در سینه خود محفوظ نگاه داشته است. همچنین در کشفیات چند دهه اخیر، آثاری از انسان‌های اولیه نیز در ایران به دست آمده است. بدون تردید این انسان‌ها با هر شکل و شمایلی که بودند برای خود وسایل اولیه زندگی را فراهم کرده‌اند. با توجه به کشفیات باستان‌شناسی یعنی پیدایش اسکلت‌ها و جمجمه‌ها، قدمت حیات بشری بیش از چهار میلیون سال تخمین زده می‌شود. دو انسان، که بیشترین قدمت را دارا بوده نئاندرتال‌ها و هموساپینز‌ها هستند و بیشترین ابزار و آثار به دست آمده متعلق به دوران آنها است. بسیاری از صاحبنظران، هنر اولیه را با ابزارهای دست‌ساخته بشر اولیه همسان می‌دانند بنابراین می‌توان گفت هنر قدمتی دارد به اندازه خود بشر و هنر اولیه شامل دست‌ساخته‌ها و ابزار روزمره انسان‌های اولیه است. پس از جدل‌های بسیار میان دانشمندان، نظریه تامسون دانمارکی مورد پذیرش قاطبه دانشمندان قرار گرفته است. وی نظریه اعصار سه‌گانه را مطرح می‌کند. به هر حال ابزارهای به دست آمده از دوران‌های ماقبل تاریخ به دلیل آنکه هنوز تمدنی در جهان شکل نگرفته بود مورد بحث ما نیست. آنچه در این مجال مورد نظر است بررسی کوتاه آغاز تمدن به‌ویژه در ایران است. برای بررسی آغاز تمدن در ابتدا بهتر است کمی درباره واژه <تمدن> بنویسیم. در فرهنگ عمید ذیل واژه تمدن آمده است: <شهرنشین شدن، خوی شهری گزیدن و به اخلا‌ق مردم شهر آشنا شدن. زندگانی اجتماعی، همکاری مردم با یکدیگر در امور زندگانی و فراهم ساختن اسباب ترقی و آسایش خود.> مرحوم دکتر محمد معین نیز تمدن را برابر با شهرنشین شدن، به اخلا‌ق و آداب شهریان خوگرفتن و همچنین همکاری افراد یک جامعه در امور اجتماعی، اقتصادی، دینی، سیاسی و غیره می‌داند.بنابراین، چنانچه می‌بینیم برای آنکه بتوانیم تمدنی را به جایی نسبت دهیم نیاز به اثبات چند ویژگی داریم؛ وجود یک شهر، اخلا‌ق شهرنشینی و همکاری اجتماعی. در ادامه در ابتدا نخستین حکومت‌هایی را که در ایران به وجود آمد برمی‌شماریم و سپس مهم‌ترین کاوش‌های باستان‌شناسی در ایران را که خبر از آغاز تمدن در این نقطه از عالم می‌دهند ذکر می‌کنیم. حکومت در ایران باستان با توجه به کاوش‌های باستان‌شناسی و دلا‌یل متعدد، اولین قومی‌که در نجد ایران به حکومت رسید عیلا‌میان بودند. این قوم در هزاره چهارم پیش از میلا‌د شناخته می‌شوند و در هزاره سوم در خوزستان بزرگ (شوش) حکومت می‌کنند. این حکومت تا زمان حمله آشور بنی‌پال در سال 640 قبل از میلا‌د دوام داشته است. پایتخت عیلا‌میان در شوش بوده و نسبت به دیگر اقوام آن زمان از تمدن غنی‌تری برخوردار بوده‌اند، چرا که اولین قومی بودند که در ایران <خط> را به وجود آوردند. یکی از شاهکارهای ماندگار ایران زمین، یعنی زیگورات چغازنبیل، به این قوم تعلق دارد. |
| اولین تمدن و حکومت آریایی با وجود اینکه عیلا‌میان را اولین قومی می‌دانند که در ایران به حکومت رسید و این قوم دارای تمدن غنی و صاحب خط برای نوشتن بود اما اولین نژاد ایرانی که متعلق به قوم بزرگ آریا بود و در ایران تمدن درخشانی را بنیاد نهاد، بدون تردید مادها بودند. به عبارتی دیگر پیش از استقرار قوم بزرگ آریا در نجد ایران، در این سرزمین تمدن‌های متفاوتی از جمله عیلا‌میان و آشوریان وجود داشت اما اولین تمدن آریایی در ایران، متعلق به مادها است. در هزاره دوم پیش از میلا‌د، قوم بزرگ آریا از شمالی‌ترین نقطه ایران آن روزگار یعنی بالا‌ی دریای سیاه، قفقاز و سیبری به علت سرمای بیش از اندازه به سمت جنوب حرکت کردند. از همان آغاز گروهی از این قوم از طریق دریای سیاه به اروپا رفت. گروه بزرگ‌تر، به دو شاخه تقسیم شد؛ یکی به طرف هند رفت و افراد گروه دیگر از دو سوی دریاچه ارومیه به سمت جنوب غربی و شرقی این دریاچه حرکت کردند و از این مسیر وارد ایران امروزی شدند. کلمه آریا برای قوم بزرگ از قداست خاصی برخوردار بود؛ یعنی هم هندی‌ها و هم ایرانیان این کلمه را به کار می‌بردند. گفته می‌شود نام ایران که یکی از معانی آن <آزاد و رها شده> است مشتق از نام همین قوم است. اقوام مهاجر به ایران از همان ابتدا دو حکومت عمده را به ترتیب تاسیس می‌کنند؛ اول ماد و پس از آن پارسیان و یا هخامنشیان. در سال 708 قبل از میلا‌د، دیااکو پادشاه ماد به‌اتفاق اقوام بومی این سرزمین، حکومت ماد را تشکیل می‌دهد. به گفته هرودت، پایتخت این قوم، هگمتانه یا همدان امروزی بوده است. مادها در غرب ایران و در مناطق کوهستانی زندگی می‌کردند. بیشترین اطلا‌عاتی که از این قوم به دست آمده است مربوط به سالنامه‌های آشوری می‌شود، چرا که این دو قوم همیشه با هم در جنگ بودند و سرانجام مادها توانستند بر آشوری‌ها غلبه کنند. هنر مادها بیشتر در استفاده از طلا و زرگری بود. در زمینه معماری نیز معماری دخمه‌ای یا سنگی که به گور دخمه معروف است مورد توجه آنها بود. مادها حدود 157 سال حکومت کردند و به جز دیااکو، سه شخصیت معروف تاریخی در میان مادها شناسایی شده‌اند؛ هوخشتره، فرورتیش و ایختوویگو یا استیاگ که در اسطوره‌های ایرانی از آن با عنوان اژی‌دهاک یا ضحاک یاد شده است. شاهنشاهی هخامنشی اولین بار به دست کورش بزرگ تاسیس می‌شود. در این شاهنشاهی وسیع، ایران دارای 28 تا 32 ساتراپ‌نشین بوده است. مراکز عمده در این شاهنشاهی عظیم ابتدا در پاسارگاد و هگمتانه بنا می‌شود و بعد از آن روی ویرانه‌های شهر شوش که از دوران عیلا‌می‌ها بر جای مانده بود کاخ‌های عظیم بنا می‌شود و شهر شوش به عنوان پایتخت زمستانی مورد استفاده قرار می‌گیرد. اما مهم‌ترین مرکز در شاهنشاهی هخامنشی، تخت‌جمشید یا به گفته یونانی‌ها پرسپولیس است که بعدها با فروپاشی حکومت هخامنشیان، بنا به روایتی به دست اسکندر سوزانده می‌شود. هخامنشیان 235 سال حکومت کردند و پادشاهان بزرگی را به دنیا معرفی کردند. بعد از کورش، کمبوجیه (کامبوزیا)، بردیا، داریوش، اردشیر و ... و در پایان، داریوش سوم به شاهنشاهی رسیدند.
کاوش‌های باستان‌شناسی در ایران ایران به دلیل آنکه یکی از ممالک قدیمی و مهد تمدن و فرهنگ بوده ، همیشه مورد توجه باستان‌شناسان و دانشمندان دیرینه‌شناس بوده است. اولین بار بررسی‌ها و کاوش‌هایی در شهر شوش در خوزستان و به وسیله یک دانشمند انگلیسی به نام <لوفتوس> حدود یک قرن و نیم پیش و در سال 1850 میلا‌دی مطابق با 1229 هجری شمسی انجام می‌شود. پس از آن <مارسل دیولا‌فوآ> فرانسوی و همسرش <ژان دیولا‌فوآ> حفاری را ادامه می‌دهند. در دوران حفاری آنها که مصادف با سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار در ایران بوده است متاسفانه اشیای با ارزش و تاریخی زیادی از ایران به سرقت می‌رود و اعتراض‌های ایران نیز به دلیل ضعف دیپلماسی حکومت قاجار به جایی نمی‌رسد. زوج دیولا‌فوآ به قدری در این سرقت‌ها، خود را صاحب حق می‌دانستند که مادام دیولا‌فوآ در کتاب خاطرات خود به کرات شرح سرقت‌های اشیای تاریخی را بدون هیچگونه اظهار تاسفی نقل می‌کند. در یکی از این خاطرات وی شرح می‌دهد که چگونه یک ستون سنگی بسیار بزرگ و ارزشمند را تکه‌تکه می‌کنند تا بتوانند آن را بار چهارپایان کنند و مخفیانه از ایران خارج سازند. پس از زوج دیولا‌فوآ ، <ژان دو مورگان> و بعد از او <پرشل> و سرانجام <رولند داملکم> این حفاری‌ها را ادامه می‌دهند. حاصل دسترنج این باستان‌شناسان، اشیای بسیاری است که در موزه لوور واقع در شهر پاریس نگهداری می‌شود. تعداد بسیار کمی از اشیای به دست آمده از این حفاری‌ها نیز در ایران نگهداری می‌شود. اما شاید مهم‌ترین دانشمندی که در ایران کار حفاری را بدون نیات غارتگرانه دنبال کرد شخصی بود به نام پروفسور <رومان گیرشمن.> وی به مدت 42 سال در ایران به حفاری و تحقیقات می‌پردازد و حاصل کار ارزشمند وی نگاه جهانیان را معطوف به ایران می‌سازد. تحقیقات این دانشمند، نقاط مختلف ایران، از جمله نهاوند، سیلک کاشان، اسدآباد همدان، بیشابور، چغازنبیل و مسجد سلیمان در خوزستان و ... را در بر می‌گرفت. |
|
به طور کلی مهم‌ترین حفاری‌ها در ایران را در هفتاد سال اخیر می‌توان به چهار حوزه زیر تقسیم کرد: |